Köy ve kasaba işletmeleri; Çin’in kırsal bölgelerindeki çok tipli, çok katmanlı, çok çeşitli ve çok kanallı ortaklıklar veya bireysel şirketlerin genel adıdır. Kırsal kesimlerdeki kolektif ekonomi örgütleri veya çiftçilerin yatırımları bazında köyler ve kasabalarda tarım desteklemek üzere açılan her türlü işletmedir. 1980’li yıllardan itibaren Çin’in köylerde reform çalışmalarını derinleştirmesiyle birlikte köy ve kasaba işletmeleri birden ortaya çıkmaya başlamış ve hızla gelişmiştir.
ÇKP Merkez Komitesi ve Çin Devlet Konseyi, Mart 1984’te Tarım, Hayvancılık ve Balıkçılık Bakanlığı’nın diğer bakanlık ve birimlere Komünler ve Köyler Tarafından Yönetilen İşletmelerde Yeni Dönem Hakkında Rapor bildirisini iletti. Bildiride komünler ve köylerin yönettiği işletmelerin adının köy ve kasaba işletme- leri olarak değiştirildiği duyuruldu, söz konusu işletmelere komün ve köy işletmelerinden farklı yeni özellikler ve içerikler kazandı- rıldı. Köy ve kasaba işletmeleri; kasaba veya köylerin kurduğu, birkaç hanenin ortaklığındaki ve bireysel işletmeleri kapsar. Çeşit bakımından tarım, sanayi, ulaştırma ve taşımacılık, inşaat, ticaret, gıda, hizmet ve onarım gibi sektörlere göre ayrılır. Köy ve kasaba işletmeleri 1984’ten 1988’e kadar birinci kapsamlı gelişme zirvesine girdi. 1989 yılından 1991’e kadar 3 yıllık bir ıslah dönemi kaydedildi. Bu dönemde köy ve kasaba işletmele- rinin gelişme hızı yavaşladı, bu tür işletmeler kendilerini geliş- tirmek için büyük bir çaba içerisine girdi, örgüt yapılarını düzen- ledi ve zorlukları bertaraf etti. 1992-1994 yıllarında ikinci gelişme dönemi yaşandı. Bu süreçte bir grup orta ve büyük ölçekli şirket ile modern şirketler grubu ortaya çıktı. 1995’te istikrarlı gelişme dönemi başladı. Ekim 1996’da ÇHC Köy ve Kasaba İşletmeleri Yasası çıkarıldı. Yasa, söz konusu işletmelerin planlama veyönetim bakımından hukuki bir yola girdiğini gösterir. Bundan sonra, Çin hükümeti tarım, köy ve köylüler konularında bir dizi tedbiri hayata geçirip çok sayıda kasaba ve köy işletmesinin tarıma dönmesini sağladı ve tarımsal kaynakların değerlendiril- mesine odaklandı. Böylece tarım endüstrisinin avantajları öne çıkarıldı, kasaba ve köy işletmelerinin gelişimi ilerletildi. ÇKP 18. Ulusal Kongresi’nden beri, “tarıma odaklılık, köylere ayrıcalık ve köylülere yararlar” ilkesinin yürütülmesiyle kasaba ve köy işlet- melerinin inovatif gelişimi de kamçılandı. İnovasyonun girişimci- liği desteklediği, girişimciliğin istihdamı teşvik ettiği ve istihdamın da gelirlerin artırılmasını sağladığı sağlıklı bir düzen oluşturuldu. Bu tedbir, kırsal kesimleri kalkındırma stratejisinin hayata geçiril- mesi ve tarımda ve köylerde modernizasyonun gerçekleştirilme- sinde büyük rol oynamaktadır.
Köy ve kasaba işletmeleri, Çinli çiftçilerin üretimde hane bazında sözleşmeli sorumluluk sisteminden sonraki dev bir yeniliğidir. Bu işletmeler kırsal ekonominin sadece tarıma dayandığı düzeni tamamen değiştirdi, köylülerin refaha erişi- mini hızlandırdı, kırsal ekonominin önemli bir payandası ve milli ekonominin mühim bir parçası oldu. Çin’in her bölgesinde işletme tesis etme uygulamaları içinde özel bir model teşkil eder. Buna örnek olarak Güney Jiangsu modeli, Wenzhou modeli, Zhujiang modeli, Gengche modeli vb. verilebilir. Tarımsal ve kırsal sorunlar ile çiftçilerin sorunlarını çözmek ve Çin’e özgü kırsal sanayileşme, kentleşme ve modernleşmeyi ilerletmek için keşfedilen yeni bir yoldur.
乡镇企业
乡镇企业，就是中国乡镇地区多形式、多层次、多门类、多渠道的合作企业和个体企业的统称，即农村集体经济组织或者农民投资为主，在乡镇（包括所辖村）开办的承担支援农业义务的各类企业。20世纪80年代以来，随着中国农村改革的深入，乡镇企业异军突起，迅速发展。
1984年3月，中共中央、国务院在转发农牧渔业部《关于开创社队企业新局面的报告》的通知中，开始把原来的社队企业改称为乡镇企业，赋予乡镇企业以不同于社队企业的新的性质和内容。从所有权上看，乡镇企业包括乡镇办、村办、联户办、个体办等企业。从门类看，乡镇企业包括农业、工业、交通运输业、建筑业以及商业、饮食、服务、修理等企业。1984年至1988年乡镇企业进入第一个全面发展的高峰期。1989年至1991年，在三年治理整顿期间，乡镇企业发展速度减缓，许多企业苦练内功，调整结构，渡过了难关。1992年至1994年是乡镇企业发展的第二个高峰期，涌现出一批大中型企业和现代化企业集团。1995年以后，乡镇企业进入稳步发展的时期。1996年10月，《中华人民共和国乡镇企业法》正式出台，标志着中国乡镇企业的规划和管理走上了法制轨道。此后，国家在“三农”方面采取了一系列重大措施，吸引大量乡镇企业回归农业，聚焦农业资源开发，彰显农业特色优势，促进乡镇企业转型提升。中共十八大以来，国家按照“基在农业、惠在农村、利在农民”原则，推进乡镇企业创新发展，逐渐形成以创新带创业、以创业带就业、以就业带增收的良好局面，为实施乡村振兴战略、实现农业农村现代化发挥重要作用。
乡镇企业是中国农民继家庭联产承包责任制后的又一伟大创造。乡镇企业深刻地改变了农村经济单纯依靠农业发展的格局，加快了农民致富奔小康的进程，已成为农村经济的重要支柱和国民经济的重要组成部分。全国各地在兴办企业的实践中，创造出了一些具有地区特色的模式，如苏南模式、温州模式、耿车模式、珠江模式等，为解决好农业、农村、农民问题，推进中国特色农村工业化、城镇化、现代化探索出了一条新路。